Moest em toch maar lezen als kwartaalselectie, had hem zelf immers voorgesteld...

De Aleph is een verhalenbundel die me moeite kostte om er doorheen te komen. De verhalen zijn, zoals bekend, bizar, maar in die korte stukken weet Borges ook nog eens vrij ingewikkeld om de brij heen te draaien door met allerhande namen en plaatsen op de proppen te komen en lastige zinnen te schrijven. Op zulke momenten, wanneer je even geen idee hebt waar het naartoe leidt, is het een kleine verademing te weten dat zijn verhaaltjes zo kort zijn.

Het zijn allemaal wel bijzondere gedachtenspinsels, en in elk ervan is Borges op zoek naar bepaalde eeuwige waarden, waarvan het titelverhaal het duidelijkste voorbeeld vormt. Het levert zo nu en dan interessante voorvallen en gedachten op, maar ze beklijven amper. Ik heb ook bewust moeten terugbladeren om te zien welke verhalen ik ook alweer interessant vond op het moment van lezen. In ieder geval vond ik ‘Geschiedenis van de krijger en de krijgsgevangen vrouw’ boeiend, evenals ‘De Zahir’ en ‘De man op de drempel’.
Leuk om eens gelezen te hebben, maar dit was het dan ook voor wat Borges betreft.

Aardig boekje al met al, voor velen zal het veel te zweverig zijn maar met een open geest vallen er nog wel interessante wijsheden in te ontdekken.

De zoektocht naar je eigen 'legende' vond ik een aardige vondst, evenals sommige andere wijsheden (de metafoor waar de alchemist aan de jongen duidelijk maakt dat hij na - of ondanks - het vinden van zijn levenspartner eerst moet doorgaan met het zoeken naar zijn schat). Denk dat het zoeken naar je eigen legende ook niet strikt geïnterpreteerd hoeft te worden als de overtuiging dat er daadwerkelijk zoiets bestaat als lotsbestemming en dergelijke onzin (denk ik dan), maar dat het ook gezien kan worden als poging om bredere zin te geven aan ieders leven, het zoeken naar zaken die je motiveren en daar vooral voor te gaan.

Waarschijnlijk neem ik het boekje nu veel te serieus voor wat het is, maar nadeel bij zo'n gecomprimeerd verhaal (of legende) vol levenswijsheden is natuurlijk wel dat het de realiteit niet bepaald toelaat, en dat geeft dit soort boeken bij mij altijd een wat nare bijsmaak. Het postmoderne zoeken naar zingeving klinkt leuk, net als vele andere zelfhulpboeken, maar voor velen die in armoede of andere zware omstandigheden opgroeien, mensen met wat minder 'vinkjes' om met Luyendijk te spreken, zal ook de geestelijke vrijheid om te luisteren naar je hart enzo niet altijd zijn weggelegd en blijft het leven vooral worstelen. Die levenswijsheid mag de zwevers onder ons decadente westerlingen ook wel eens met beide benen op de grond houden.

Nog maar 2 stemmen voor dit boek, en dat voor een AKO-genomineerde.

Toen ik de achterflap van dit boek las, was mijn interesse onmiddellijk gewekt. De persoonlijke stijl van Westerman spreekt me erg aan, en een boek van zijn hand over een zoektocht naar de (of eigenlijk zijn) grens tussen ratio en religie haalde me definitief over.

Vandaar dat ik uiteindelijk redelijk teleurgesteld was in het resultaat. Zijn persoonlijke stijl en goede oog voor bijzonder interessante anekdotes redt Westerman regelmatig van een hard oordeel, dat moet gezegd, maar over het algemeen ontbrak toch een echte structuur en - ik kan er niet omheen - inhoud.
Literair is het allereerst op zich prima. Westerman schrijft mooi en met een vlotte stijl, het leest ontzettend snel weg. Zijn anekdotische manier van schrijven breekt hem echter uiteindelijk op, naar mijn idee. De structuur van het heen-en-weerschrijven tussen de beklimming van de top en Westermans persoonlijke zoektocht vooraf en in zijn jeugd naar zijn religieuze overwegingen is volledig opgezet om het boek letterlijk te laten culmineren in de beklimming van de Ararat, maar het maakt het er niet altijd even overzichtelijk van.
Evenzo anekdotisch en fragmentarisch zijn de beschrijvingen van zijn persoonlijke zoektocht en (on)geloof. Erg boeiend, dat wel, maar niet veel meer dan beschrijvingen van het probleem. De lezer ziet Westermans eigen antwoorden wel boven komen drijven, maar zelf vond ik die op die momenten niet eens echt interessant. Moeilijk te beschrijven in ieder geval. Een van de interessantste passages vond ik nog waar Westerman ontdekt dat zijn zoektocht er eigenlijk niet eens een is naar de vraag of het geloof van zijn jeugd misschien toch waardevol is, maar meer naar of hij in staat zou zijn die erfenis volledig achter zich te laten. Van mij had hij hier dieper op in mogen gaan dan deze weergave van wat hij zich tijdens de beklimming bedacht, om het weblog-niveau enigszins te ontstijgen. Nu blijft het daar steken, en doet Westerman het eigenlijke doel van zijn boek tekort naar mijn idee. De notie op de achterflap en ook hier in de plotomschrijving over dat het eigenlijk over Nederland gaat, slaat de plank behoorlijk mis.

Wat mij betreft is Ararat's grootste valkuil juist de persoonlijke toon waarmee het geschreven is. Het net niet-gevoel bekroop me regelmatig, volgens mij opgeroepen door de anekdotische en fragmentarische stijl. Het geheel is hierdoor uiteindelijk niet veel meer dan een uitvergrote combinatie van weblog en dagboek, waarmee het veel van z'n literaire waarde verliest. Boeiend, dat is het zeker, maar Ararat is niet overtuigend genoeg om voor mij een toppertje te worden.

Ondanks initiële scepsis wist De Avond is Ongemak mij geleidelijk toch te overtuigen. Inderdaad, de thematiek is erg bekend en in het algemeen blijft het jammer dat de Nederlandse literatuur de worsteling met een streng-christelijk verleden vaak niet weet te overstijgen.

Maar dat voor nu even terzijde. Enerzijds lijkt deze roman van Rijneveld misschien een vrij typische verwerkingsroman, een boek waarin een strenge opvoeding en worsteling met identiteit en emoties een grote rol spelen. Tekenen hiervan zijn dan de soms overdadige details uit de jeugd, van tv en actualiteit tot streng-gereformeerde tradities, die velen zullen herkennen, maar die al snel tézeer als gimmick kunnen aanvoelen. In het algemeen kun je stellen dat de vele details met vaak onuitgesproken schrijnendheid, net als die van seksuele ontluiking (ook al zo'n uitgemolken thema) getuigen van effectbejag.

En toch vind ik dit een goed boek. Mijns inziens moet men dit boek allereerst zien als het werk van een schrijver die ook dichter is. De Avond is Ongemak is geen standaard lamentatie van de ik-persoon over de worsteling met een strenge jeugd. Het beschrijft de angsten, fantasieën en associaties van de hoofdpersoon wiens familie geconfronteerd wordt met het overlijden van de oudste zoon, maar doet dit op unieke wijze door taalgebruik, een intense focus op de emotionele belevingswereld, en spelen met perspectief.

Allereerst Rijnevelds buitengewone schrijftalent. Haar rijke taalgebruik is daar een teken van, maar ook het opvoeren van talloze metaforen die ze op zo'n manier in het verhaal verwerkt dat ze je in de belevingswereld van het hoofdpersonage zuigen. Ze zijn verre van cliché, vaak zelfs niet makkelijk te begrijpen, maar ze worden vloeiend in het verhaal verwerkt en uiten in de eerste plaats het associatievermogen van Jas zelf. Ze krijgen daarmee een sterke literaire functie. Ik vond met name de metaforen uit het boerderijleven erg goed en beeldend (bijvoorbeeld de gierput die slechts 1x per jaar geleegd wordt, of de observatie dat ze nooit echt in het seizoen leven maar altijd bezig zijn met het volgende, geweldig gevonden).

Verder is Rijneveld sterk in het onuitgesproken laten van gebeurtenissen en de betekenis daarvan. Heel vernuftig kan ze situaties presenteren, bijvoorbeeld over vreemde seksuele handelingen, zelf-mutilatie of handelingen met de padden en andere dieren op de boerderij, zonder daarvan de betekenis uit te spreken. Op zulke momenten lukt het haar heel sterk om de belevingswereld van de tiener te laten spreken die zich niet bewust is van wat die handelingen impliceren, en tegelijk laat het de lezer ongemakkelijk achter. Stilte, leegte en afwezigheid van liefde en begrip zijn de vaak onuitgesproken, soms expliciete thema's. Op andere momenten komt Rijneveld namelijk met bijna analytische passages die juist de emotionele impact van het verlies van haar broer of het gedrag en gebrek aan liefde van haar ouders behoorlijk expliciet duiden met het inzicht van een volwassene, middels vaak korte, maar schitterende literaire metaforen, die de schreeuw om begrip en liefde krachtig doen voelen. Zeer sterk vond ik bijvoorbeeld de passages waar ze haar hoop vestigt op de veearts, die als enige in staat zou zijn om haar gebrokenheid waar te nemen en haar te helen. Of simpele zinnen als 'Niemand kent mijn hart. Het zit verborgen achter jas, huid en ribben.', en de passages over een reus die op haar hart zit. - Dit zijn spiegelende observaties die vrijwel onmogelijk uit het brein van een tiener ontspruiten, maar zeer effectief zijn en doelbewust met het vertellersperspectief spelen. Ik vind dit dan ook niet problematisch zoals sommige anderen, integendeel, ze vullen effectief de leegte op die de onuitgesproken ellende en gebeurtenissen achterlaten, en het tilt de roman naar een hoger niveau.

De Avond is Ongemak biedt naast een boeiend maar schrijnend verhaal veel observaties die getuigen van diepgang. Vermeldenswaardig is bijvoorbeeld de observatie over de enorme paradox in de omgang met lijden: men moet lijden, zo heeft God het nu eenmaal bedoeld, maar wel in stilte. Tegelijk wordt fictie en fantasie op tv, bijvoorbeeld in het Sinterklaasjournaal, niet gewaardeerd omdat dit het lijden in de wereld zou ontkennen. 'In ongemak zijn we echt', zegt de dominee.

De impact van een strikt gereguleerd emotioneel leven op het omgaan met het bestaan, ingegeven door een streng-gereformeerd en agrarisch milieu, is voelbaar, indringend en inzichtelijk. In het spectrum van verwerkingsromans en de Nederlandse literaire traditie van streng-gereformeerde lamentaties is dit een prachtige aanvulling die weinig op heeft met ouderwets schoppen, en door vooral op de emotionele belevingswereld van de hoofdpersoon te focussen een waardevolle dimensie inbrengt. Rijnevelds taal vertoont een buitengewoon observatievermogen en literair talent.